1. Forty

Fort 49 1/2 a MOGIŁA
Wybudowano go w latach 1895-1896 jako międzypolowy fort piechoty.
Większa część fortu jest ukryta w ziemi – widać tylko długi blok koszar. Wewnątrz znajduja się kazamaty i chodniki. Kopuła pancerna  wieży obserwacyjnej została zdemontowana. Przepole fortu jest skierowane na wschód.  Bateria dział polowych  była usytuowana  po prawej stronie, na zapleczu fortu ( obecnie jest tam przepompownia gazu). Obsadę fortu stanowiło pól kompani piechoty i obsługa dział – łącznie 189 żołnierzy. Miał on bronić traktu sandomierskiego ciągnącego się wzdłuż doliny Wisły.

„Fort leżał w sektorze Twierdzy zaatakowanej przez Rosjan i brał udział w działaniach wojennych podczas obu bitew o Kraków. w listopadzie i grudniu 1014, choć nie być bezpośrednio szturmowany. W grudniu 1914 służył jako pozycja wyjściowa dla wypadów załogi fortecy w kierunku Pleszowa”

Opracowano na podstawie: Janina Dziuro ” Szlakiem nowohuckich fortów” „Głos” 2005 nr 18
H. Łukasik, A. Turowicz ” Twierdza Kraków znana i nie znana”
Międzyzdroje 2002

Fort 491/2 „KOPIEC WANDY”

W 1860 Austriacy otoczyli kopiec Wandy ziemnym półstałym szańcem piechoty FS 34. W latach 90-tych zamieniono go w ceglano-kamienny fort.  Do kopca Wandy przylegal pólkolisty bastion-kaponiera z wysunietym punktem obserwacyjnym. Od północy, za wałem fortu była usytuowana polowa bateria dział. Jego zadaniem była ochrona goscińca sandomierskiego. Musimy pamiętać, że ten teren został bardzo przekształcony. Kiedyś trakt sandmierski przebiegał pomiędzy fortami Wanda a Mogiła. Obecna ul. Igołomska przebiega poniżej fortów. Jest to związane z rozbudową Kombinatu w latach 70-tych. Wówczas fragment ulicy znalazę się na terenie Kombinatu.
Fort został rozebrany w latach 1968-70.

Fort 491/4 GRĘBAŁÓW

Fort pancerny znajdujący się obok pętli tramwajowej  i cmentarza w Grębałowie przy ul. Geodetów. Został zaprojektowany i wybudowany w latach 1897-98 przez porucznika Maurycego Brunnera. Jego zadaniem było wsparcie sąsiedniego fortu Krzesławice w obronie drogi i powstałej kilka lat później kolei do Kocmyrzowa.

Załoga liczyąa 189 oficerów i żołnierzy. Był uzbrojony w cztery armaty kalibru 8cm w wieżach pancernych i dalsze cztery działa tego samego kalibru w tradytorze.
W dniach 16-22 listopada 1914 brał udział w walkach w ramach I bitwy o Kraków. 20 listopada wraz z sąsiednim fortem Krzesławice był celem rosyjskiego ostrzału artyleryjskiego. W późniejszych dniach z rejonu fortu ruszały liczne przeciwnatarcia załogi twierdzy w kierunku na Kocmyrzów. Podczas jednego z nich zdobyto 20 rosyjskich armat.
Od 1988 jest remontowany i adaptowany na ośrodek przez TKKF „Przyjaciel Konika”. 
W 2014 roku została tam odsłonięta tablica pamiątkowa poświęcona pamięci żołnierzy wszystkich armii i wszystkich frontów 1914-1918. 

Opracowano na podstawie:

Janina Dziuro ” Szlakiem nowohuckich fortów” „Głos” 2005 nr 17
H. Łukasik, A. Turowicz ” Twierdza Kraków znan i nieznana”  Międzyzdroje 2002
(Mp) W forcie 49 1/4 Grębałów odsłonięto tablicę „Głos” 2014 nr 42

Fort 49 Krzes�awice

Fort artyleryjski, jednowałowy. Przechodził różne fazy budowy od szańca drewniano-ziemnego przez szaniec półstały do fortu artyleryjskiego. Ma kształt lunety z typowymi załomami koszar szyjowych. Latem 1914 doprowadzono go do gotowości bojowej budując umocnienia polowe i zasieki. W listopadzie 1914 brać udział w ostrzeliwaniu przedpola twierdzy w kierunku traktu proszowickiego ( Pierwsza bitwa o Kraków).

Fort 49a Dłubnia

Fort pancerny typu „Einheitsfort” tzw. uniwersalny – uzbrojony w artylerię lekką i ciężką- przeznaczony zarówno do odpierania szturmów piechoty przeciwnika, jak tez zwalczania jego wojsk na dalszym dystansie ( niszczenie pozycji artylerii, stanowisk obserwacyjnych, zaopatrzenia itp). Z fortami Krzesławice i Grębałówłączy go droga rokadowa ulicami Petofiego i Architektów. Powstał w latach 1892-96. Jego zadaniem była obrona Doliny Dłubni. Podczas I wojny nie brał udziału w walkach. Być może ostrzeliwał oddziały rosyjskie zbliżające się do Twierdzy w dniach 16-25 listopada 1914. Jest własnością gminy Kraków.

Fort 48a Mistrzejowice

Fort znajduje się w północnej części os. Piastów. Został zbudowany w latach 1895-97 według projektu Emila Gołogórskiego( polski porucznik, później generał służący w armii austro-węgierskiej, a po odzyskaniu niepodległości – generał broni Wojska polskiego). 
Jest to mały fort pancerny zbudowany na planie póókola. Ma murowany blok koszarowo-bojowy w centrum otoczony niskim wałem.Uzbrojeniem były cztery armaty M94 kalibru 8cm umieszczone w wieżach pancernych. Podczas walk miała wspomagać je broń strzelecka piechoty. 
Do kierowania ogniem służyła pancerna wieża obserwacyjna. Załogę stanowiło 184 żołnierzy.
Fort miał bronić przedpola fortu głównego Batowice i Dolinę Dłubnii. Wchodzić w skład V sektora obronnego.
Prawdopodobnie wspierać obronę przedpola Twierdzy podczas I bitwy o Kraków w listopadzie 1914.
Wieże pancerne zostały zezłomowane pod koniec II wojny swiatowej lub tuż po wojnie. Jest własnością miasta.

Fort 48 Batowice

Zbudowany w latach 1883-85 jako główny, jednowałowy fort artyleryjski.  Obecnie znajduje się przy ul. Wawelskiej na os. Złotego Wieku.
Był uzbrojony w działa ustawiane na otwartych stanowiskach na wałach.  „Jego załoga liczyła 245 żołnierzy, a uzbrojenie tworzyło łącznie 26 dział i 2 karabiny maszynowe. ( …) Podczas I wojny światowej wspierał walki toczone w listopadzie 1914 r. na przedpolu twierdzy ogniem artyleryjskim”.
Miał zabezpieczać od zachodu Dolinę Dłubnii. Właścicielem fortu jest miasto Kraków.

Fort Pszorna

Fort reditowy nr 15 zbudowany w latach 1894-69. zaprojektowany przez Aleksandra M. Brialmonta. Został rozebrany w 1951 roku.

Cmentarze

Mogiła nr 390

Kościelniki nr 393

Kraków Bieńczyce nr 398

Cmentarz przy ul. Makuszyńskiego, obecnie nie istnieje.

Cmentarz nr 388

„Największym i niewątpliwie reprezentacyjnym obiektem (…) jest cmentarz nr388 w Krakowie-Rakowicach, liczący w chwili zakończenia budowy w 1918 1.345 grobów, w tym 553 masowych. Cmentarz ten służył w okresie pomniejszym jako miejsce pochówku legionistów polskich po 1918 r. , żołnierzy krakowskiego garnizonu Wojsk polskich oraz zmarłych w Krakowie żołnierzy z walk 1919-1920r. na froncie polsko-rosyjskim.”

Cmentarz ten składa się z 3 kwater , w tym dwie zaprojektowane przez Hansa Mayra znajdują się w obrębie Cmentarza Rakowickiego, zaś trzecia projektowana przez inż. Huperta znajduje się na cmentarzu wojskowym przy ul. Prandoty. Najciekawsza i największa część zlokalizowana jest wzdłuż ogrodzenia przy ul. Żelaznej. 
Kwatera ta ma długość ok. 300 m i szerokość do 20 m, zaprojektowana jest w formie alei, której perspektywę zamyka pomnik w formie załamanej do wnętrza cmentarza monumentalnej ściany , czy też raczej budowli nawiązującej do antycznego ołtarza z ciosów kamiennych. Na pomniku znajduje się tablica inskrypcyjna z napisem PAMIĘCI POLEGŁYCH W WOJNIE ŚWIATOWEJ 1914-1918 , zaś w przyziemiu z tyłu znajduje się zamknięte kratą wejście do krypty w której umieszczono trumny oficerów.Opracowano na podstawie:
O. Duda „ Cmentarze I wojny światowej w Galicji zachodniej” Warszawa 1995

Pomniki

Lotnisko – Rakowice – Czyżyny

Początki lotnictwa w Krakowie sięgają jeszcze XIX wieku gdy w 1892 roku nad terenami należącymi do 1 Galicyjskiego Pułku Ułanów rozpoczął ćwiczenia Forteczny Oddział Balonowy przy 2 Morawsko-Galicyjskim Regimencie Artylerii fortecznej hr Eduarda Freiherr von Beschi. Podczas manewrów ćwiczono współpracę balonów z artyleria. W 1912 utworzono Oddziały Lotnicze tzw. Flugpark. W Krakowie powstał Flugpark 7. Aby zbudować dla niego lotnisko kupiono od oo. Dominikanów 55 ha ziemi na wschód od rakowickich koszar.
Na zakupionym terenie zbudowano budynki personelu i podwójny hangar. Pierwszymi samolotami były dwupłatowce Loher typ b i samoloty Etrich Taube S-VI, F-3. Ich zadaniem było wspieranie artylerii.
„Na początku I wojny światowej na terenie lotniska w podkrakowskich Rakowicach bazowały 2 kompanie lotnicze : 8 Kompania Lotnicza(Flik) i 10 zapasowa Kompania Lotnicza ( Flek). Jesienią 19114 pojawiły się też cofające z Przemyśla 8 Flik i lwowska 14 Flik.” Ważną rolę odegrały podczas drugiej bitwy o Kraków w grudniu 1914 rozpoznając kierunek ataku rosyjskiego.
Od listopada 1914 do marca 1915 kompanie utrzymywały wojenną linię pocztową z oblężoną Twierdza Przemyśl.

Rozbudowa

W 1915 rozpoczęto rozbudowę lotniska. Zbudowano dwa hangary oraz koszary lotnicze przy ul. Akacjowej.

1918

W 1917 r. dowódcą został kpt. pil. Roman Florer – Polak. W październiku 1918 r. (podczas wyzwalania Krakowa i rozbrajania Austriaków) z inicjatywy por. Antoniego Stawarza kpt. Florer zawarł tajne porozumienie z kilkoma polskimi oficerami i podoficerami i opanował lotnisko udaremniając porwanie samolotów i zniszczenie znajdujących się na lotnisku materiałów. Rakowice były pierwszym lotniskiem niepodległej II Rzeczypospolitej.

II pułk Lotniczy

11 sierpnia 1921 roku utworzono tu 2. Pułk Lotniczy. Stacjonuje on w Rakowicach do września 1939 roku. W 1939 roku weźmie on udział w wojnie obronnej, a później jego lotnicy będą walczyć w Wielkiej Brytanii w słynnym Dywizjonie 303.

Lotnisko cywilne

18 lipca 1923 zostaje otwarta Cywilna Stacja Lotnicza. Pierwsza linia łączy Kraków z Warszawą. Kraków ma też połączenia z europejskimi miastami:
m. in. Wiedniem, Brnem, Budapesztem.

II wojna światowa

We wrześniu 1939 lotnisko zostaje zbombardowane – nie ma na nim samolotów – zostały przeniesione na lotniska polowe. Po zajęciu przez Niemców staje się bazą Luftwaffe. Niemcy rozbudowują go, budują też pierwszy betonowy odcinek pasa startowego. Po koniec wojny Niemcy zabezpieczali lotnisko budując sieć zastępczych lotnisk polowych oraz tzw. fałszywych lotnisk. Jedno z nich powstało na wschód od Kopca Wandy w Mogile, drugie niedaleko wsi Kujawy. „Lotniska były oświetlone i miały makiety samolotów”. W ich budowie uczestniczyli jeńcy sowieccy. 
Niemcy opuszczając lotnisko 18 stycznia 1945 roku wysadzili większość ważnych budynków na lotnisku.

Lata 1945 – 1963

W styczniu 1945 lotnisko zajęli Rosjanie, a w połowie 1945 zostało przekazane władzom polskim. Cywilny port lotniczy był zlokalizowany przy ul. Akacjowej. W 1955 roku podjęto decyzję , że w Krakowie powstanie nowoczesny port lotniczy. W 1957 zbudowano nowy budynek dworca. Po wojnie lotnisko krakowskie miało tylko połączenie z Warszawą. W 1963 roku z powodu rozbudowy Nowej Huty podjęto decyzję o likwidacji lotniska. W 1964 roku powstaje na jego terenie Muzeum Lotnictwa.